[:tr]
AV. FUNDA IŞIK ÖZCAN
ÇALIŞMA SÜRESİ
Genel olarak çalışma süresi, işçinin çalıştırıldığı, işte geçirdiği süre olarak ifade edilebilmekle birlikte, çalışma süresinin yalnızca çalışmak suretiyle işbaşında geçirilen süre değil, işçinin iş sözleşmesi uyarınca yükümlü bulunduğu işi ifa için işverenin emrine girdiği andan, çıktığı ana kadar devam eden süre olduğu kabul edilmektedir. İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği ’nin 3. Maddesine göre, çalışma süresi, işçinin çalıştırıldığı işte geçirdiği süredir. İş Kanununun 66. maddesinin birinci fıkrasında yazılı süreler de çalışma süresinden sayılır. Ancak aynı Kanunun 68. maddesi uyarınca verilen ara dinlenmeleri ise, çalışma süresinden sayılmaz. Çalışma süreleriyle ilgili olarak öngörülen sınırlamalar, işyerleri ya da yürütülen işlere değil, işçilerin şahıslarına ilişkindir. İş mevzuatında çalışma sürelerine ilişkin getirilen sınırlamalar kişisel olarak işçileri korumak için getirilmiştir .
1982 Anayasası’nın Çalışma hakkı ve ödevi başlıklı 49. Maddesinin 2. Fıkrasına göre, Devlet, çalışanların hayat seviyesini yükseltmek, çalışma hayatını geliştirmek için çalışanları ve işsizleri korumak, çalışmayı desteklemek, işsizliği önlemeye elverişli ekonomik bir ortam yaratmak ve çalışma barışını sağlamak için gerekli tedbirleri alır. Çalışma şartları ve dinlenme hakkı başlıklı 50. Maddesine göre, kimse, yaşına, cinsiyetine ve gücüne uymayan işlerde çalıştırılamaz. Dinlenmek, çalışanların hakkıdır. Ücretli hafta ve bayram tatili ile ücretli yıllık izin hakları ve şartları kanunla düzenlenir.
İş Kanunu’nun 63. Maddesinin 1. Fıkrasına ve İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği’nin 4. Maddesinin 1. Fıkrasına göre, çalışma süresi haftada en çok 45 saattir. Aksi kararlaştırılmamışsa bu süre, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine eşit ölçüde bölünerek uygulanır. Bu halde, haftanın 6 günü çalışılan işyerlerinde çalışma süresi günde 7,5 saati geçemeyecektir. 1475 Sayılı İş Kanunu döneminde haftalık çalışma süresinin iş günlerine eşit şekilde dağıtılmasının emredici bir şekilde hükme bağlanması çalışma hayatının ihtiyaçlarına uygun bulunmadığından, Avrupa Birliği 93/104 Sayılı Yönergesine uygun olarak 4857 Sayılı İş Kanunu’nun 63. Maddesinin 2. Fıkrasına çalışma sürelerinin esnekleştirilmesi hususunda hüküm öngörülmüştür . Söz konusu hükme göre, tarafların anlaşması ile haftalık normal çalışma süresi, işyerlerinde haftanın çalışılan günlerine, günde on bir saati aşmamak koşulu ile farklı şekilde dağıtılabilir. Bu halde, iki aylık süre içinde işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık çalışma süresini aşamaz. Bir diğer deyişle, haftalık çalışma süresi ortalaması 45 saati aşmamak üzere denkleştirme süresi 2 aydır ve her halde günlük çalışma süresi 11 saati aşamaz. Ancak iş sürelerini esnekleştirmenin sınırı işçilerin sağlığının korunması oluşturmaktadır. Bu durumda günlük 11 saat çalışma durumunda haftanın 6 günü çalışılan işyerlerinde haftalık çalışma süresinin 66 saate kadar yükselmesi söz konusu olabilecektir ki bu durumun işçi sağlığına uygun düşmeyeceği ortadadır .
Bununla birlikte, haftalık çalışma süresinin haftalık çalışılan iş günlerine farklı şekilde dağıtılmasını sağlayacak denkleştirme yönteminin uygulanabilmesinin kanun tarafların anlaşması koşuluna bağlamıştır yani işçinin muvafakatinin bulunması gerekir. Bununla birlikte Yargıtay’ın denkleştirmenin zımni bir anlaşma ile de mümkün olabileceğine ilişkin içtihatları mevcuttur (Yarg.HGK 2006/9-374 E., 2006/382 K., 14.06.2006 T., Yarg. HGK 2007/9-176 E. 2007/164 E., 21.03.2007 T.)
GECE ÇALIŞMASI
İşçilerin gece çalışması, İş Kanunu’nun 69. Maddesinde düzenlenmiştir. Söz konusu hükmün 1. Fıkrasına göre, çalışma hayatında “gece” en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat 06.00’ya kadar geçen ve her halde en fazla 11 saat süren dönemdir. Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik ’in 7. Maddesinin 2. Fıkrasına göre, çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir postanın çalışması, gece çalışması sayılır. İşçilerin gece çalışmaları 7,5 saati geçemez (İş Kanunu m. 69/f.3). Postalar halinde çalışma, İş Kanununun 69. Maddesi ve bu Kanunun 76. Maddesinin 2. Fıkrasına dayanılarak çıkarılan Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’te düzenlenmiştir. İşçiler bakımından getirilmiş sınırlamalara uyulması koşulu ile bir işyerinin, postalar (vardiyalar) halinde işçi çalıştırmak suretiyle 24 saat dahi faaliyette bulunması mümkündür. Postalar halinde çalışmalarda işçilerin kural olarak gece postalarında 7,5 saatten fazla çalıştırılmaları yasaktır (İş Kanunu m. 69/f.3, Yön m. 7). Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları kullanılan işlerde, bir çalışma haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci çalışma haftası gündüz çalıştırılmaları suretiyle postalar sıraya konur. Gece ve gündüz postalarında iki haftalık nöbetleşme esası da uygulanabilir (İş Kanunu m. 69/7, Yön. m. 8/1).
FAZLA ÇALIŞMA VE ARA DİNLENMESİ
Fazla çalışma, İş Kanunu’nun 41-43. Maddeleri, Türk Borçlar Kanunu m.398, m.402, İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği ile düzenlenmiştir. İş Kanunu’nun 41. Maddesine göre, ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık 45 saati aşan çalışmalardır. 63. madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam 45 saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz. Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. İş Kanunu m. 41/8 uyarınca fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda 270 saatten fazla olamaz. Bununla birlikte, İş Kanununa İlişkin Çalışma Süreleri Yönetmeliği m.4/f.3’e göre günlük çalışma süresi her ne şekilde olursa olsun 11 saati aşamaz. İşverenin işçiye fazla çalışma yaptırabilmesi için, işçinin yükümlü olduğu çalışma süresinin üstünde çalışma ihtiyacının ortaya çıkması, işyerinde uygulanan çalışma süresinin dışında çalışmayı engelleyen kanuni bir yasağın olmaması, işverenin talepte bulunması ve işçinin onayının alınması gerekmektedir . İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği m. 10’a göre, işveren, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma yaptırdığı işçilerin bu çalışma saatlerini gösteren bir belge düzenlemek, imzalı bir nüshasını işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır. İşçilerin işlemiş olan fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma ücretleri normal çalışmalarına ait ücretlerle birlikte, 4857 sayılı İş Kanununun 32 ve 34. maddeleri uyarınca ödenir. Bu ödemeler, ücret bordrolarında ve İş Kanununun 37. maddesi uyarınca işçiye verilmesi gereken ücret hesap pusulalarında açıkça gösterilir. İş Kanunu m. 41/4 ve İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği m.6/1 uyarınca işçi işverene yazılı olarak başvurmak koşulu ile, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat onbeş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
İş Kanunu m. 41/f.2 ve İş Kanununa İlişkin Fazla Çalışma ve Fazla Sürelerle Çalışma Yönetmeliği m. 4’e göre, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir. Sözleşme ile işçi lehine yapılan düzenlemeler geçerli sayılacaktır .
İşçinin yemek, içmek gibi doğal ihtiyaçlarını karşılamak ve sağlığını korumak için ara dinlenmesi verilmesi zorunludur. İş Kanunu m. 68’e göre, “Günlük çalışma süresinin ortalama bir zamanında o yerin gelenekleri ve işin gereğine göre ayarlanmak suretiyle işçilere, dört saat veya daha kısa süreli işlerde on beş dakika, dört saatten fazla ve yedi buçuk saate kadar (yedi buçuk saat dahil) süreli işlerde yarım saat, yedi buçuk saatten fazla süreli işlerde bir saat ara dinlenmesi verilir.” Ara dinlenme süreleri çalışma süresine dahil değildir (İş Kanunu m. 68/son)
[:]